W 1924 r. pod kierunkiem prof. Władysława Szafera opracowany został projekt utworzenia rezerwatu przyrody na obszarze dolin Prądnika i Sąspowskiej, który udało się zrealizować dopiero w 1956 r. poprzez powołanie Ojcowskiego Parku Narodowego. Jest to najmniejszy z 23. parków narodowych Polski o pow. 2145,62 ha, obejmujący najcenniejszy przyrodniczo i kulturowo fragment Wyżyny, którego krajobraz określają wspomniane doliny Prądnika i Sąspowska. Wyżłobione w górnojurajskich wapieniach, charakteryzują się znaczną, dochodzącą do 100 m, głębokością, stromymi zboczami oraz rozmaitością form skalnych, często o fantastycznych kształtach (np. Maczuga Herkulesa, Brama Krakowska, Igła Deotymy i in.). Z podłożem wapiennym związana jest obecność jaskiń, których na terenie OPN zinwentaryzowano ponad 600. Największe z nich Łokietka i Ciemna zostały udostępnione turystycznie.

Pod względem szaty roślinnej OPN zajmuje czołowe miejsce wśród krajowych parków narodowych. Na jego obszarze występuje około 950 gatunków roślin naczyniowych (kwiatowych), zgrupowanych w ok. 30 zespołach roślinnych, o bardzo zróżnicowanych wymaganiach ekologicznych. Ponad 70% pow. OPN (1500 ha) zajmują lasy. Do naj-cenniejszych przyrodniczo należą: jaworzyna górska występującą m.in. na płn. stokach Góry Chełmowej, buczyna karpacka oraz buczyna ciepłolubna. Lasy, a także porastające skalne zbocza murawy i zarośla kserotermiczne stanowią siedlisko większości gatunków wyróżniających OPN (i Wyżynę) na tle flory Niżu, jak np. grupa ok. 50 gatunków roślin górskich, a także wielu gatunków rzadkich i reliktowych (stanowiących pozostałość

dawnych szat roślinnych). Równie bogata jest roślinność niższa obejmującą ponad 230 gatunków mchów i wątrobowców, blisko 200 gatunków porostów oraz około 1200 gatunków grzybów, wśród których jadalne są już rzadkością. 

Świat zwierzęcy Parku reprezentuje ok. 7,8 tys. gatunków, w tym ok. 7 tys. to bezkręgowce, w większości owady. Najbardziej charakterystycznymi jego przedstawicielami są nietoperze (logo Parku), których zamieszkuje tu 17 z 25 znanych w Polsce gatunków. Najczęściej można spotkać podkowca małego i nocka dużego, które w okresie snu zimowego tworzyły dawniej na ścianach jaskiń duże kolonie (obecnie jest ich niewiele). 

Istotnym wyróżnikiem OPN są znajdujące się na jego obszarze wartościowe zespoły

zabytkowe, jak Ojców, Pieskowa Skała i Grodzisko, a także grodziska i liczne stanowiska archeologiczne reprezentujące najstarsze znane kultury. 

Warto zobaczyć na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego:

W Ojcowie:

• Zamek kazimierzowski (patrz zamki). Pod zamkiem – budynki dawnych hoteli „Pod Łokietkiem” z 1860 r., obecnie siedziby Muzeum OPN (geologia, flora, fauna, archeologia) oraz „Pod Kazimierzem” z ok. 1885 r., zajmowanym przez ośrodek dydaktyczny OPN; w otoczeniu dawny park zdrojowy założony w latach 80. XIX w. (od poł. XIX w. – 1939 r. z przerwami w Ojcowie prowadzono działalność leczniczą opartą na hydroterapii). W obrębie wsi drewniane domy i wille z XIX–XX w.; w willi „Bazar Warszawski” – Muzeum PTTK (etnografia, powstanie styczniowe). W kierunku płn. kaplica „Na Wodzie” – drewniana, wzniesiona w 1901 r. ponad nurtem Prądnika w tzw. stylu szwajcarsko-ojcowskim, wg tradycji dla ominięcia carskiego zakazu budowy „na ziemi ojcowskiej”.

W rejonie Ojcowa:

• Grota Łokietka – położona 130 m ponad Doliną Prądnika, na zboczach Góry Chełmowej; dł. 270 m;, legendarne schronienie króla Władysława Łokietka w okresie jego walki o tron krakowski z Wacławem II. Na szlaku dojściowym (czarnym) – ścieżka dydaktyczna. Jaskinia Ciemna – położona 85 m nad Prądnikiem w malowniczym masywie Góry Koronnej; dł. 230 m; cenne stanowisko archeologiczne, m.in. odkryto tu ślady bytowania człowieka neandertal-skiego sprzed 120–115 tys. lat p.n.e. Na szlaku dojściowym (zielonym) – ścieżka dydaktyczna prowadząca na wzg. Okopy, gdzie zachowały się pozostałości wałów grodziska z XIII w., zapewne wzniesionego przez Konrada Mazowieckiego. W pobliżu Brama Krakowska – charakterystyczna dla jurajskich dolin skalna brama otwierająca wejście do bocznego, niezwykle wąskiego i skalistego wąwozu Ciasne Skałki,

Między Ojcowem a Pieskową Skałą 

• Opalówki – przysiółek Ojcowa z zachowanymi kilkoma domami z k. XIX w. reprezentującymi dawne jurajskie budownictwo ludowe. 
• Młyn i tartak Boronia – z poł. XIX w., najstarszy z zachowanych tego typu obiektów w rejonie Krakowa. 
• Grodzisko – zob. sanktuaria Skała Grodzisko 
• Pieskowa Skała – pod zamkiem (→ zamki) najbardziej w Polsce znana skałka – Maczuga Herkulesa, zw. też Sokolicą, o wys. 25 m; między stawami płyta na zbiorowej mogile 65 powstańców styczniowych poległych w bitwie pod Skałą 5.03.1863 r.